Dr. Hatem Cabbarlı, Avrasya Güvenlik ve Strateji Araştırmalar Merkezi Başkanı
Giriş
8 Aralık 1991’de Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra eski Sovyet
cumhuriyetlerinde yaşanan ekonomik, siyasi ve askeri sorunlar bu cumhuriyetleri
yeni müttefikler aramaya mecbur etti. Hemen hemen bütün cumhuriyetler başta ABD
olmakla Avrupa devletleri ile siyasi ve ekonomik ilişkilerini geliştirmeye
başladı. Bu cumhuriyetler bağımsızlığının ilk yıllarında, ekonomik, siyasi ve
askeri gücünü kaybeden ve en önemlisi de ‘İmparatorluğun çöküşü’ nedeniyle
sosyal, siyasi ve psikolojik bunalım geçiren Rusya Federasyonu’nun kontrolü
dışında kalabildiler.
Her ne kadar Sovyetler Birliği’nin siyasal ve hukuksal
bir varlık olarak mevcut olmadığına karar verildiği gün BDT’nin kurulduğu ilan
edilse de, başlangıçta Rusya eski cumhuriyetlerin hepsini BDT çatısı altına
(Baltık Cumhuriyetleri ve Azerbaycan)[2]
toplayamadı. Ancak özellikle, Kasım 1993
yılında kabul edilen Rusya’nın askeri doktrininde savunma alanındaki işbirliği
önceliğini, BDT ülkelerine ve BDT içindeki kolektif savunma mekanizmalarına
verilmesi ve BDT ülkelerindeki yerel silahlı çatışmaların, Rusya için en önemli
tehdit niteliği taşıdığı ifade edilmesinden sonra, Rusya eski Sovyet
cumhuriyetlerini BDT’ye üye olmaları için zorlamaya başladı. Doktrinde
kullanılan bu ve benzeri ifadeler, Rusya’nın ‘yakın çevresine’ yöneldiğini,
eski SSCB coğrafyasını kendi ulusal güvenlik sahası olarak değerlendirdiğini
ortaya koymuştur.[3]
Rusya’nın, BDT’ye üye olan devletler ile Ortak Güvenlik Anlaşmasını
imzalamak için uyguladığı baskı üzerine, bu devletler kendi çıkarlarını korumak
için Kafkasya Ortak Pazarı, Kafkasya Evi[4]
ve GUUAM gibi uluslararası örgütler çatısı altında birleşmek için bazı
girişimlerde bulundular. Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev ise AGİT’in
İstanbul Zirve toplantısında Kafkasya İçin Dayanışma Paktı kurulmasını
önermiştir.[5]
Bugün siyasi haritaya bakıldığında Eski Sovyetler Birliği sınırları
içinde olan Karadeniz ve Hazar havzasının jeopolitik, askeri ve ekonomik bakımdan
büyük önemi olduğu fark edilmektedir. Bu bölgede doğal zenginlikler ve
Avrasya’nın kontrolünü sağlayan strateji transit geçiş koridorları
bulunmaktadır. Büyük devletler bu bölgede jeopolitik, askeri-siyasi ve ekonomik
ayrıcalıklar elde etmek için mücadele etmektedir. Aynı zamanda Karadeniz ve
Hazar havzası bütün Avrasya’yı etkileyebilecek askeri-siyasi sorunları da
(Kafkasya’da Azerbaycan ve Ermenistan arasında Dağlık Karabağ, Gürcistan’da
Abhazya ve Güney Ostya sorunu) kendi bünyesinde barındırmaktadır.
1990’lı yılların ikinci yarısından itibaren NATO ve Avrupa Birliği’nin
Doğu Avrupa’ya doğru genişlemesi post-komünist ülkelerin Avrupa’nın siyasi ve
ekonomik hayatı ile bütünleşme imkânlarını da beraberinde getirmiştir. Doğu
Avrupa ülkelerinin bazıları 2000’li yılların başlarında AB ve NATO’ya üye
olsalar da eski Sovyetler Birliği cumhuriyetlerinden Baltık devletleri hariç
diğerlerinin yakın gelecekte Avrupa ile bütünleşmesi mümkün değildir. Eski
Sovyetler Birliği cumhuriyetleri BDT’ye ve Ortak Güvenlik Anlaşmasına üye
olmalarına rağmen örgütte eşit statüde olmadıklarından, Rusya’nın ekonomik ve
askeri-siyasi baskılarından kurtulmak için kendi aralarında örgütlenmeye karar
verdiler. Bu devletlerin BDT ile bütünleşme sürecinde birbirilerinin siyasi, ekonomik
ve askeri görüşlerinin farklılığı iki gruplaşmanın meydana gelmesine neden
oldu. Birincisi, BDT Ortak Güvenlik Anlaşması’nı (Rusya, Ermenistan,
Kazakistan, Kırgızistan ve Beyaz Rusya)[6]
imzalayan ve Gümrük Birliği’ne üye olan devletlerden (Rusya, Beyaz Rusya,
Kazakistan, Kırgızistan)[7]
oluşan ve ‘Kuzey Birliği’ olarak tanımlanan grup, ikincisi, GUUAM’a üye
devletlerden (Azerbaycan, Gürcistan, Ukrayna, Moldova ve Özbekistan?)[8]
oluşan grup.[9]
GUUAM ekonomik bütünleşmeyi ve bölge güvenliğinin sağlanması için
kurulan bir örgüttür. Aynı zamanda üye devletlerarasındaki işbirliğini
geliştirerek Rusya’nın ekonomik baskılarına karşı koymak mümkündür. Ancak
CUUAM’ın 1997’de kurulmasına rağmen, üye ülkeler arasındaki işbirliği yeterince
gelişmemiş ve GUUAM’ın bir örgüt olarak faaliyet göstermesi konusunda ciddi
adımlar atılmamıştır. GUUAM’ın
kurulmasındaki bir başka amaç, Hazar havzası enerji kaynaklarının dünya
piyasalarına Rusya’nın tekelinde bulunan boru hatları ile değil, Ukrayna ve
Gürcistan üzerinden dünya piyasalarına ulaşımını sağlamak olmuştur. Nitekim
GUUAM kurulduktan sonra başta Ukrayna olmakla diğer üye devletler tarafından
çeşitli boru hatları projeleri ortaya kondu. Ayrıca, Karadeniz’de bulunan liman
ve tersanelerin uluslararası taşımacılık için modernleştirilmesi Avrasya
bölgesinde (Eski İpek Yolu’nun canlandırılması) ulaşım ve taşımacılık için
büyük imkânlar sağlayacaktır.
Bu makalede Azerbaycan, Gürcistan, Ukrayna ve Moldova’nın GUUAM’ı
kurmaktaki amaç ve hedefleri, değerlendirilmiş, Rusya’nın askeri, siyasi ve
ekonomik baskılarına karşı bu ülkeler arasındaki işbirliği imkânları
incelenmiş, GUUAM’ın işleyiş şekli, organları karar alma şekli ve finans
kaynakları hakkında bilgi verilmiştir.
GUUAM’ın Kurulması
Siyasi danışma formu olan GUUAM 10 Ekim 1997’de Strasburg’da Avrupa
Birliği Zirve toplantısında Azerbaycan, Gürcistan, Moldova ve Ukrayna devlet
başkanları arasında yapılan görüşmede kurulmuştur. 24 Nisan 1999 yılında ise
Özbekistan örgüte üye olmuştur. Bu örgütün kurulmasının ekonomik ve siyasi
açıdan büyük önemi vardır. Her şeyden önce GUUAM’a üye olan devletler BDT
bünyesinde Rusya’nın baskılarına karşı koymak için siyasi platformda
birleşmiştir. Ayrıca, üye devletlerin Avrupa ve NATO ile işbirliği için bir
fırsat ortaya çıkmıştır. Üye ülkelerin devlet başkanlarının Washington
Bildirisi’nde bu örgütün başlıca prensipleri ve faaliyet planı açıklanmıştır.
Buna göre; uluslararası örgütler ve forumlar ile işbirliği, NATO ile ‘Barış
İçin İşbirliği Programı’ çerçevesinde ilişkilerin geliştirilmesi, sorunların
barış yolu ile halledilmesi, nükleer ve kimyasal silahların yayılmaması, Avrupa-Kafkasya-Asya Ulaşım ve Sanayi
Koridoru’nun (AKAUSK) kurulması için işbirliği örgütün başlıca prensipleri ve
faaliyet alanına dahildir.[10] Her bir uluslararası örgütün kurulması için
bazı ekonomik, siyasi, askeri ve sosyolojik nedenlerin olması gerekmektedir.
GUUAM’ın kurulmasında en önemli nedenler:
·
Post-Sovyet mekânında ortaya çıkan
yeni bölünmeler, Rusya’nın iç ve dış politikasındaki çelişkiler, BDT’de
Rusya’nın daha başat bir duruma gelmesi ve üye ülkelere karşı uyguladığı
baskının artması. Bu gibi nedenler BDT’ye üye devletlerin bazılarını ulusal
güvenliklerini korumak ve daha eşit ve verimli işbirliği arayışına itmiştir,
·
Jeopolitik konumlarının ve
sosyal-ekonomik durumlarının aynı olması, iç ve dış politikada karşılaştıkları
sorunların benzerliği,
·
BDT’nin bir örgüt olarak başarılı
olmaması ve Rusya’nın bu örgüt aracılığı ile üye devletlere siyasi, askeri ve
ekonomik baskı uygulaması,
·
Bağımsızlığını yeni kazanmış
devletlerin ‘büyük kardeşin’ etki alanından kurtulmak istemeleri, Rusya’nın
ekonomik, siyasi ve askeri yayılımcılığına karşı koymak için organize olmak
gereksinimi,
·
Bağımsızlığını yeni kazanmış
devletlerin ulusal çıkarlarının korunduğu dış politika izlenmesi ihtiyacı,
·
Bağımsızlığını yeni kazanmış devletlerin
Avrupa-Kafkasya-Orta Asya üçgeninde ekonomik ve siyasi gelişmelere uyum
sağlamak,
·
GUUAM’a üye olan devletlerin
devlet başkanları ve siyasi elitinin aynı siyasi ve ekonomik görüşleri
paylaşması[11] olmuştur.
GUUAM’ın Organları
·
Genel Sekreterlik (Devlet
Başkanlarının Zirve Toplantısı. Yılda bir kere toplanıyor).
·
Dışişleri Bakanları Komitesi
(Yürütme Organı).
·
Milli
Koordinasyon Komitesi (Çalışma organı).
·
Enformasyon
Merkezi.
·
İşçi Grupları.[12]
1. Genel
Sekreterlik (Devlet Başkanlarının Zirve Toplantısı) GUUAM’ın en yüksek organıdır. GUUAM’a başkanlık alfabe prensibi
gereğince üye ülkelerin devlet başkanları tarafından yapılmaktadır. Devlet
Başkanlarının Zirve Toplantısında aşağıdaki konular ele alınmaktadır:
-
GUUAM çerçevesinde siyasi,
ekonomik ve insani işbirliği,
-
GUUAM’ın uzman organlarının
kurulması,
-
Karşılıklı çıkarlar gereğince
güncel uluslararası konularda ortaklaşa izleyecekleri siyasetin belirlenmesi.[13]
2. Dışişleri Bakanları
Komitesi
2. 1.
Genel Durum:
·
Yürütme organı olarak faaliyet
gösterir ve üye ülkelerin devlet başkanlarının toplantılarını koordine eder ve
görüşülecek konuları belirler.
·
Çalışmalarında Yalta Anlaşması’nın
hedef ve prensiplerine, üye devletlerin imzaladığı anlaşmalara ve devlet
başkanlarının kararlarına öncelik verir.
·
Üyeleri Dışişleri Bakanları
Komitesi üye devletlerin Dışişleri Bakanlarından oluşmaktadır.
·
Toplantılara Dışişleri Bakanları
veya onların yetkili kıldığı dışişleri mensupları katılmaktadır.
·
Dışişleri Bakanları Şurası’nın
açık yapılan toplantılarına gözlemci statüsüne sahip olan devlet ve
uluslararası örgütlerin temsilcileri katılabilmektedir.
·
Dışişleri Bakanları Komitesi’nin
açık yapılan toplantılarına üye devletlerin hiç birinin itirazı olmazsa devlet
ve uluslararası örgütlerin temsilcileri misafir olarak katılabilmektedir.
2. 2. Hedef ve Fonksiyonları
Hedefleri:
·
Devlet başkanlarının aldıkları
kararların uygulanması için işbirliğini koordine etmek.
·
Üye devletlerin uluslararası
alanda ortak faaliyetlerini belirlemek ve işbirliğini sağlamak.
·
GUUAM’ın başka devletler ve
örgütlerle işbirliği konularını ele almak ve üye ülkelerin ortak dış
politikasını belirlemek.
Fonksiyonları:
·
Devlet Başkanlarının Zirve
Toplantılarının gündemini belirler ve teklifler önerir.
·
Devlet Başkanlarının Zirve
Toplantılarında görüşülecek konular hakkında karar verir ve Devlet
Başkanlarının Zirve Toplantılarında alınan kararları onaylar.
·
GUUAM çerçevesinde imzalanmış
anlaşmaların uygulanmasını kontrol eder.
·
Karşılıklı çıkarlar gereğince dış
politikada işbirliği imkânlarını değerlendirir.
·
Çeşitli alanlarda işbirliğinin
gelişmesi için tecrübe ve enformasyon değişimini sağlar.
·
Başka uluslararası örgütlerdeki
çalışmalarında üye devletlerin ortak görüşlerini belirler.
·
Devlet başkanlarının önerdiği
başka teklifleri görüşür ve karar alır.
2. 3.
Organizasyon Faaliyeti
·
Dışişleri Bakanları Komitesi yılda
iki kereden az olmayarak üye devletlerin razılığı ile ve Devlet
Başkanlarının Zirve Toplantısından önce toplanıyor.
·
Olağanüstü
toplantıların yapılması teklifini Dışişleri Bakanları Komitesi Başkanı veya
üye devletlerin temsilcileri
verebilir.
·
Dışişleri Bakanları Şurası
kararlarını uzlaşma gereğince, prosedürle ilgili kararlar ise basit çoğunlukla alınır.
·
Dışişleri Bakanları Komitesi’nin
başkanlığını GUUAM’ın başkanlığını üstlenen ülkenin Dışişleri Bakanı
yapmaktadır.[14]
3. Milli
Koordinasyon Komitesi GUUAM’ın
çalışma organıdır. Üye ülkelerin Dışişleri Bakanlarının atadığı birer
temsilciden oluşmaktadır. Üye devletlerin faaliyetlerini koordine eder, devlet
başkanlarının zirve toplantılarının hazırlık programını ve Dışişleri
Bakanlarının toplantılarını düzenler. Milli Koordinasyon Komitesi her üç ayda
bir üye devletlerin birinde toplanır ve olağanüstü toplantı düzenlemek hakkına sahiptir.
4.
Enformasyon Merkezi Ukrayna’nın
başkenti Kiyev’de bulunmakta ve aşağıda gösterilen işlerden sorumludur:
·
Milli
Koordinasyon Komitesi ve üye devletlerarasında ekonomik, siyasi ve kültürel
işbirliğini sağlamak v.s.[15]
5. İşçi
Grubu enerji, ulaştırma, ticaret,
ekonomik, enformasyon ve telekomünikasyon, kültür, bilim ve eğitim, terörizm ve
organize suçlarla mücadele ve uyuşturucu trafiğinin kontrolü için üye devletlerarasında
işbirliği için projeler hazırlamaktadır.[16]
GUUAM’da bütün kararlar anlaşma ile alınmaktadır.
Başka
Devletlerin ve Uluslararası Örgütlerin GUUAM’a Gözlemci Statüsünde Katılma
Şartları
1.
Başka
ülkeler ve uluslararası örgütler GUUAM’ın faaliyetlerine gözlemci statüsü ile
katılabilir.
2.
GUUAM’ın
faaliyetine başka ülkeler ve uluslararası örgütlerin gözlemci statüsünde
katılmanın şartları:
2.1.
GUUAM’ın
faaliyetlerine ilgi duymaları.
2.2.
GUUAM’ın Yalta
Anlaşması’nda belirtilen hedef ve prensiplerini uygulama olanağı.
3.
GUUAM’a gözlemci statüsünün verilmesi
prosedürü.
3.1.
Başka ülkeler
veya uluslararası örgütler GUUAM’ın dönem başkanlığını yapan ülkenin Dışişleri
Bakanlığı’na gözlemci statüsünün verilmesi için yazılı şekilde müracaat
etmelidir.
3.2.
GUUAM’ın dönem
başkanlığını yapan ülkenin Dışişleri Bakanı bu müracaatın görüşülmesi için
konuyu yürütme organının müzakeresine sunar.
3.3.
Her hangi bir
devlete veya uluslararası örgüte gözlemci statüsü verilmesi konusu ayrı ayrı
müzakere edilir ve anlaşma ile karar alınır.
4.
Gözlemcilerin
Hakları:
4.1.
Açık yapılan
toplantılarına katılabilir ve ilgilendiği konular hakkında görüşlerini ifade
edebilir.
4.2.
Toplantıların
yapılma tarihi ve gündemdeki konular hakkında bilgi alabilir.
4.3.
GUUAM’ın Genel
Sekreterliği’nin ve Dışişleri Bakanlığı Komitesi’nin açık yapılan
toplantılarında alınan kararlar hakkında bilgi alabilir.
4.4.
GUUAM’a üye devletlerarasında
müzakere edilmesi için GUUAM’ın dönem başkanlığını yapan devlete teklif
verebilir.
5.
Gözlemci devlet veya uluslararası örgütler oy
hakkına sahip değildir.
6.
GUUAM’ın Yalta Anlaşması’nda belirtilen hedef ve
prensiplerine uymakla yükümlüdür.
7.
Gözlemci devlet veya uluslararası örgütler 6.
maddenin ve 2. maddede öngörülen şartlarını ihlal ederse, GUUAM’a üye bir veya
birkaç devletin inisiyatifi ile 3. maddenin 3.2 ve 3.4 şıkkına uygun olarak
gözlemci statüsü hakkı geri alınabilir. Gözlemci GUUAM’a üye olduğunda otomatik
olarak gözlemci statüsünü kaybeder.[17]
GUUAM’da
Kabul Edilen Uluslararası Hukuk Belgeleri
GUUAM kurulduğundan bugüne kadar aşağıdaki
uluslararası hukuk belgelerini kabul etmiştir:
1.
Yalta
Anlaşması.
2.
GUUAM’a Üye
Devletlerin Konsolosluk Sorunları İle İlgili Karşılıklı İşbirliği Konvansiyonu.[18]
3.
GUUAM’a Üye
Devletlerin Dışişleri Bakanları Komitesi Hakkında Kararname.
4.
GUUAM’a Üye
Devletler Arasında Serbest Ticaret Bilgelerinin Kurulması Hakkında Kararname.[19]
5.
GUUAM’ın
Kiyev’de Bulunan Enformasyon Bürosu Hakkında Geçici Kararname.[20]
6.
GUUAM’ın
Faaliyetlerine Gözlemci Statüsünde Katılmak Hakkında Kararname.
7.
GUUAM’a Üye
Devletlerin Hükümetleri Arasında Terörizm, Organize Suçlar ve Başka Alanlarda
İşbirliği Hakkında Anlaşma.[21]
8.
Diğer Alanlarda
İşbirliğine İlişkin Belgeler.[22]
GUUAM’ın Yalta Anlaşması
Azerbaycan, Gürcistan, Ukrayna, Moldova ve
Özbekistan devlet başkanları 6–7 Haziran 2001 yılında yaptıkları toplantı
sonucunda, New-York Bildirisi ve Strasburg Deklarasyonu’nda belirtilen hedef ve
prensiplerine uygun olarak aşağıda özellikleri gösterilen Yatla Anlaşması’nı
kabul ettiler;
1.
GUUAM’ın İşbirliği Hedefleri:
·
Sosyal-ekonomik
gelişmeyi sağlamak,
·
Ticari-ekonomik
ilişkilerin gelişmesini sağlamak,
·
GUUAM’ın
çıkarları çerçevesinde üye devletlerin topraklarından geçen ulaştırma yollarını
ve altyapını geliştirmek,
·
Bütün faaliyet
alanlarında güvenliği sağlamak,
·
Bilim, kültür
ve insani yardımlarda işbirliğini genişletmek,
·
Terörizm,
organize suçlar ve uyuşturucu ticaretine karşı mücadele etmek.
2.
GUUAM’ın
İşbirliği Prensipleri:
·
Uluslararası
hukukun prensip ve normlarına uygun olarak, toprak bütünlüğünün tanınması ve
içişlerine müdahale etmemek şartıyla GUUAM çerçevesinde işbirliği
geliştirilmektedir.
3.
GUUAM’ın İşbirliği Alanları:
·
Ekonomi,
bilim, teknoloji ve çevre,
·
Ulaştırma
altyapısı, enerji, telekomünikasyon,
·
Ortak yatırım
ve finans projeleri,
·
İnsani yardım,
kültür, eğitim, basın-yayı turizm ve genç elemen değişikliği,
·
Karşılıklı
çıkarların olduğu diğer işbirliği alanları.
4.
Üye devletler işbirliği alanlarını genişletmek için
başka teklifler verebilir.
5.
GUUAM, bu Anlaşmada ve başka belgelerde belirtilen
hedef ve prensiplere uyan devletler için açık uluslararası örgüttür.[23]
GUUAM’ın
New -York Bildirisi
GUUAM’a üye devletler-Azerbaycan, Gürcistan, Ukrayna,
Moldova ve Özbekistan cumhurbaşkanları bir araya gelerek 6 Eylül 2000’de
New-York Bildirisi’ni imzaladılar. Bu bildiride; Birleşmiş Milletler ve AGİT
belgelerinde belirtilen uluslararası hukukun üstünlüğüne bağlı kalacaklarını,
bağımsız devletlerin beraberliğine saygılı olduklarını, uluslararası
ilişkilerde güç kullanılmayacağını, devletlerin toprak bütünlüğüne saygı
göstereceklerini, sınırların değişmeyeceğini ve içişlerine müdahale
etmeyeceklerini bildirerek; demokrasinin prensiplerini, hukukun yüceliğini,
insan hak ve özgürlüklerini koruyacaklarını teyit ederek GUUAM’ın daha iyi
şartlarda faaliyet göstermesini sağlamak için karar aldılar. Bu karara göre üye
devletler;
·
GUUAM
çerçevesinde çok taraflı işbirliğini sağlamak ve geliştirmek, bunun için yılda
bir defadan az olmayarak GUUAM’ın Devlet Başkanları Zirve toplantısını, iki
defadan az olmayarak Dışişleri Bakanları Komitesi’nin toplantısını yapmak
konusunda;
·
Zirve
toplantıları ve Dışişleri Bakanları Komitesi’nin toplantılarından sonra Milli
Koordinasyon Komitesi’nin daha verimli çalışmasını sağlamak konusunda;
·
GUUAM
çerçevesinde ekonomik, ticari, ulaştırma, enerji, maliye-kredi, haberleşme,
sınır güvenliği ve gümrük, bilim, teknoloji ve kültürel işbirliğinin gelişmesi
için uygun ortamı oluşturmak konusunda;
·
GUUAM’ın
organlarının daha verimli faaliyet göstermelerini sağlamak ve taraflar arasında
diyalogu geliştirmek, üye devletlerdeki hükümet dışı organların ve basın-yayın
organları arasındaki işbirliği imkânlarını genişletmek;
·
Avrupa-Kafkasya-Asya
Ulaştırma ve Sanayi Koridoru’nun faaliyetini genişletmek ve güvenliğini
sağlamak;
·
Uluslararası
örgütlerde koordineli çalışmak ve birbirileri ile danışmak,
·
Uluslararası
terörizm ve organize suçlarla ortak mücadele etmek v.s.konusunda anlaştılar.[24]
GUUAM’a Üye Devletler Arasında Ekonomik İşbirliği
Potansiyeli
Sovyetler Birliği’nin çökmesinden bugüne kadar eski Sovyet mekânındaki
askeri-siyasi ve jeopolitik gelişmeleri dikkate aldığımızda ekonomik
işbirliğinin geliştirilmesini, sorunların çözümünde en önemli etken olduğunu
görmekteyiz. Zaten yüzyıllar boyunca siyasi-askeri rekabet ve savaşlar hiçbir
zaman kesin bir çözüm olmamıştır. Karadeniz ve Hazar havzası ülkelerinin
GUUAM’ı kurarak ekonomik işbirliğini geliştirilmesi yolunda irade beyan
etmeleri, hemen hemen her üye devlette yaşanan siyasi ve askeri sorunların
giderilmesine ve ulusal güvenliklerinin sağlanmasına yardımcı olacaktır. Ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi bölgede
siyasi ve askeri dengenin sağlanmasında da en önemli faktörlerden biridir.
GUUAM kurulduğu günden itibaren çok büyük ekonomik projeleri ortaya
koysa da üye devletler ekonomik işbirliğinde henüz ciddi ilerleme
sağlayamamıştır. Bunun en önemli nedenlerinden biri de mali kaynaklarının
kısıtlı olmasıdır. GUUAM, Transavrasya Avrupa-Kafkasya-Asya Ulaşım ve Sanayi
Koridorunun kurulması için girişimlerde bulunmuştur. Bazı tahminlere göre Asya-Pasifik devletleri
ve Avrupa arasındaki ticaret ilişkileri XXI. Yüzyılın en dinamik ticaret
bölgesi olacaktır.[25]
Bu fırsattan en çok yararlanan ulaştırma ve taşımacılık projeleri geliştiren,
sermaye girişine kolaylık sağlayan devletler olacaktır.
GUUAM’a üye devletlerin Transavrasya Avrupa-Kafkasya-Asya Ulaşım ve Sanayi
Koridorunun geçeceği bölgede bulunmaları onlara avantaj sağlasa da, bu
ülkelerin bağımsızlık sonrası çok ciddi ekonomik ve mali sıkıntılar içinde
bulunması, projenin uygulanmasına engel olmaktadır. Bütün bunlara rağmen
GUUAM’a üye devletler AKAUSK’ın daha verimli olması için bazı girişimlerde
bulunmuştur. Ukrayna Parlamentosu 2000 yılında ‘Avrupa-Kafkasya-Asya ulaştırma
ve Sanayi Koridoru’nun Geliştirilmesi İçin Uluslararası Transit Hakkında Çok
Taraflı Anlaşma’yı onaylamıştır. Anlaşma şartlarına göre bu koridoru kullanan
devletler gümrük ve diğer vergilerden muaf tutulacak, hizmet ve transit taşımacılıkta
ise çok düşük tarife uygulanacaktır.
Odessa’da Ekim 2000 tarihinde gerçekleşen ‘TransUkrayna–2000’ fuarında
temsil olunan devletler-Ukrayna, Gürcistan, Batlık devletleri ve Polonya
Gdansk-Gdınya-Odessa-İliçevk demiryolu hattıyla konteynır taşımacılığının
başlanması hakkında anlaştılar. Bu demiryolu hattının ulaşıma açılmasıyla
yükler son noktaya toplam 56 saatte ulaşacaktır ve bu diğer ulaşım yollarından
çok daha kısadır.[26]
AKAUSK anlaşmasına üye devletler (Azerbaycan,-Ermenistan, Gürcistan, Moldova,
Moğolistan, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan ve
Ukrayna) projenin rekabet gücünün arttırılması için ortak tarife sistemine
geçmek hakkında anlaşma imzaladılar. Ayrıca, transit geçiş için gerekli olan
belgelerin hazırlanması ve ortak prosedür uygulanması konusunda uzmanlardan
oluşan bir komisyon kurulmuştur. Bu işbirliği sonucunda Poti-İliçevsk-Varna demiryolu taşımacılığının kalite ve kapasitesi artmıştır. Bu hatla 1999 yılında 300
bin ton, 2000 yılında 750 bin ton, 2001 yılında ise bir milyon ton yük
taşınmıştır.[27]
GUUAM uluslararası örgüt olarak büyük ekonomik
projeleri uygulamaya koymak istese de, ekonomik ve siyasi sorunlar imkânlarını
kısıtlamaktadır. Üye ülkeler arasında ticaret ilişkilerinin gelişme
kaydetmesine rağmen bu gelişme bütün sektörlere yansımamış, ihracat ve ithalat
arasında farklar ortaya çıkmıştır. Bunu aşağıdaki tablodan da görmek mümkündür.
Tablo 1. GUUAM’a üye devletlerarasında 1999 yılında ihracat ve
ithalat göstergeleri (milyon Dolar).
|
GUUAM’a üye
olan devletler
|
GUUAM/Toplam
|
Aynı zamanda
|
||||||||||
|
|
|
Azerbaycan
|
Gürcistan
|
Моldova
|
Özbekistan
|
Ukrayna
|
||||||
|
|
ihracat
|
ithalat
|
ihracat
|
ithalat
|
ihracat
|
ithalat
|
ihracat
|
ithalat
|
ihracat
|
ithalat
|
ihracat
|
ithalat
|
|
|
96,4
|
49,8
|
х
|
х
|
71,5
|
9,5
|
0,3
|
1,5
|
0,7
|
0,4
|
23,7
|
38,4
|
|
Gürcistan
|
31,2
|
73,2
|
19,2
|
41,5
|
х
|
х
|
0,1
|
0,2
|
1,0
|
4,4
|
10,9
|
27,1
|
|
Моldova
|
36,1
|
79,5
|
0,6
|
0,1
|
0,0
|
0,1
|
Х
|
х
|
2,9
|
0,1
|
32,6
|
79,2
|
|
Özbekistan*
|
149,4
|
34,1
|
2,0
|
2,8
|
0,0
|
0,8
|
5,8
|
0,8
|
х
|
х
|
140,0
|
29,7
|
|
Ukrayna
|
272,0
|
102,8
|
29,4
|
33,8
|
42,2
|
6,1
|
122,8
|
24,8
|
77,6
|
138,1
|
х
|
х
|
*1998 yılı için.
Kaynak: David Preyger, İrina Malyarçuk, Alla Novikova ve Elena Nijnik,
‘GUUAM: Ekonomiçeskie Osnovı Kooperaçii’ Daha geniş bilgi için bkz: http://www.ca-c.org/online/2000/journal_rus/cac6-2000/17.preig.shtml
Tablo 2. GUUAM’a üye olan
ülkelerin dış ticaret hacmi (Yüzdeyle).
|
GUUAM’a üye olan devletler
|
Dış ticaret/toplam
|
Aynı zamanda
|
||
|
|
|
GUUAM’a üye olan devletler
|
BDT’nin diğer ülkeleri ile
|
Dünyanın diğer ülkeleri ile
|
|
Azerbaycan
İhracat
İthalat
|
100,0
100,0
|
15,1
5,3
|
13,1
25,8
|
71,8
68,9
|
|
Gürcistan
İhracat
İthalat
|
100,0
100,0
|
15,1
13,4
|
32,4
24,6
|
52,5
62,0
|
|
Moldova
İhracat
İthalat
|
100,0 100,0 |
8,8 15,9 |
45,3 24,3 |
45,9 59,8 |
|
Özbekistan*
İhracat
İthalat
|
100,0 100,0 |
4,7 1,1 |
20,0 22,2 |
75,4 76,7 |
|
Ukrayna
İhracat
İthalat
|
100,0 100,0 |
2,6 1,0 |
25,0 56,8 |
72,4 42,2 |
Kaynak: David Preyger, İrina Malyarçuk, Alla Novikova ve Elena Nijnik,
‘GUUAM: Ekonomiçeskie Osnovı Kooperaçii’ Daha geniş bilgi için bkz: http://www.ca-c.org/online/2000/journal_rus/cac6-2000/17.preig.shtml
Tablo 3. GUUAM’a üye ülkeler arasında 1999 yılında yapılan ihracat
ve ithalat (kişi başına hesaplanan gelir/Dolarla)
|
GUUAM’a üye olan devletler
|
İhracat
|
İthalat
|
||
|
|
Toplam
|
GUUAM’a üye olan devletlere
|
Toplam
|
GUUAM’a üye olan devletlerden
|
|
Azerbaycan
|
80
|
13
|
116
|
30
|
|
Gürcistan
|
38
|
6
|
101
|
13
|
|
Moldova
|
113
|
10
|
139
|
22
|
|
Özbekistan*
|
134
|
6
|
130
|
1
|
|
Ukrayna
|
208
|
6
|
209
|
2
|
|
Not: BDT üzere
ortalama*
|
368
|
–
|
287
|
–
|
|
Beyaz Rusya
|
518
|
–
|
578
|
–
|
|
Kazakistan
|
317
|
–
|
204
|
–
|
|
Rusya
|
346
|
–
|
191
|
–
|
Kaynak: David Preyger, İrina Malyarçuk, Alla Novikova ve Elena Nijnik,
‘GUUAM: Ekonomiçeskie Osnovı Kooperaçii’ Daha geniş bilgi için bkz: http://www.ca-c.org/online/2000/journal_rus/cac6-2000/17.preig.shtml
GUUAM’a üye olan devletler Hazar havzası enerji kaynaklarının dünya
piyasalarına ulaştırılması konusunda da işbirliği arayışı içindeler. Bu projeye
özellikle Ukrayna destek vermektedir. Bunun da en önemli nedeni Ukrayna’nın
Rusya’ya olan enerji bağımlılığından kurtulmak istemesidir. Eğer Ukrayna’nın
ileri sürdüğü boru hatları projeleri GUUAM tarafından desteklenir ve mali
kaynaklar bulunursa, Ukrayna hem Rusya’ya olan ekonomik bağımlılığından
kurtulacak, hem de batıya doğru uzanan petrol boru hattının kontrolünü eline
geçirecektir. Bunun için Ukrayna Odessa-Brodı petrol boru hattının inşasını
planlasa da, Azerbaycan Bakü-Tiflis-Ceyhan projesinin kendisi için daha uygun
olduğunu göz önünde bulundurarak Ukrayna’nın projesine ilgi duyduğunu
bildirmiş, ancak ekonomik ve siyasi nedenlerden dolayı tam desteklememiştir.[28]
Azerbaycan’ın bu tutumunda en önemli nedenin Bakü-Ceyhan-Tiflis petrol boru
hattının ekonomik açıdan verimliliği tartışılır olmasına rağmen, siyasi açıdan
kendisine sağladığı avantaj olduğunu söyleyebiliriz. Bu özellikleri dikkate
alan Azerbaycan, Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattının inşası için 17 Ekim
2000 yılında batılı petrol şirketleri ile 18 Ekim’de Gürcistan ve 19 Ekim’de
Türkiye ile anlaşma imzalamıştır.[29]
Tablo 4. Hazar havzasında
çalışan ve inşaatına devam edilen esas ihraç petrol boru hatları.
|
Boru hatları
|
Katılan ülkeler ve yabancı petrol
şirketleri.
|
Minimum kapasitesi.
Milyon varil/gün.
|
Maksimum kapasitesi.
Milyon varil/gün.
|
Boru hatlarının bugünkü durumu ve
perspektifi.
|
|
Atırau-Samara
|
Kazahoil (Kazakistan)
Oreloil (Rusya)
|
0,2
|
0,3
|
Çalışıyor. Pompalama gücü-0,2 milyon
varil/gün.
|
|
Bakü-Novorissiysk
|
Transneft (Rusya)
АМОК (Azerbaycan )
|
0,1
|
0,6
|
Çalışıyor. Pompalama gücü–0,1 milyon
varil/gün.
Çeçenistan’ı es geçen boru hattı ile
birlikte pompalama gücü 0,6 milyon varil/gün.
|
|
Tengiz-Novorossiysk
|
Rusya, Kazakistan, Ürdün.
Shevron, Lukarko, Adjip Mobil, Orix
|
0,5
|
1,34
|
2001 yılından itibaren çalışıyor.
|
|
Bakü-Supsa
|
АМОК (Azerbaycan ),
Gürcistan
|
0,1
|
0,6
|
Çalışıyor. Pompalama gücü-0,1 milyon
varil/gün.
|
|
Neka-Rey
|
İran, KNNK ve SINOPEK (Çin)
|
0,37
|
0,4
|
İnşaat çalışmaları devam ediyor.
|
Kaynak: David Preyger, İrina Malyarçuk, Alla Novikova ve Elena Nijnik,
‘Ekonomiçeskie İnteresı GUUAM v Labirintah Velikogo Şelkovogo Puti’, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-03/02.pregru.shtml
Aynı zamanda Rusya boru hatlarının Ukrayna’nın kontrolüne geçmesine
engel olmak için Bakü-Supsa-Burgas-Aleksandrapolis projesini desteklemektedir.
Bunun siyasi nedenlerinin yanı sıra ekonomik nedenleri de vardır. Rus petrol
şirketi YUKOS, Hırvat Yardan Naftovod şirketi ile boru hatlarının
modernizasyonu ve Hırvat petrol boru hatlarının Rusya’nın Drujba boru hatları
ile birleşmesini öngören anlaşma imzalamıştır. Ukrayna’nın ileri sürdüğü petrol
boru hattı projesini GUUAM çerçevesinde Gürcistan da desteklemektedir. Ancak,
Azerbaycan’ın öne sürdüğü Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattı Gürcistan
üzerinden geçeceği için tercihini bu projenin uygulanmasından yana
kullanmıştır.
Hazar enerji kaynaklarının dünya piyasalarına ulaştırılması için GUUAM’ın
öngördüğü projelerin hem mali sıkıntılar, hem bu konuda üye devletlerarasındaki
görüş farklılığı hem Rusya’nın muhalefeti nedeniyle uygulamaya konması ihtimali
düşüktür. Ancak buna rağmen GUUAM’a üye devletler Transavrasya
Avrupa-Kafkasya-Asya Ulaşım ve Sanayi Koridoru projesi çerçevesinde demiryolu
ve deniz taşımacılığında büyük projeleri uygulama imkânına sahiptirler.
Ancak bu konuda da Rusya alternatif projeler geliştirmiştir. Rusya
Ulaştırma Bakanlığı tarafından Kuzey-Güney ulaşım hattı projesi uygulamaya
konmuştur. Bu ulaşım hattı Hindistan’dan başlayarak İran ve Rusya üzerinden
Kuzey Avrupa’ya kadar uzanmaktadır. Bu proje çerçevesinde Hazar Denizi’nde
Olya-Enzeli limanları arasında deniz taşımacılığına başlanmıştır. Asya-Pasifik
Ekonomik İşbirliği Örgütünün Bruney’de 14–15 Kasım 2000 yılında yapılan
toplantısında Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Asya ülkelerine Rusya’dan
geçen ulaştırma hatlarının kullanmalarını önerdi. Bu hattı daha cazip kılmak
için Rusya Uzak Doğu ve Sant-Petersburg’ta limanların modernizasyonu
çalışmalarına başladı. Rusya aynı zamanda gelecekte Transkore ve Transsibirya
otobanlarının birleştirilmeyi amaçlamaktadır.[30]
Rusya’nın alternatif projeler ileri sürmesine rağmen, GUUAM’a üye ülkelerin
yapacağı işbirliği, uygulamaya koymak istedikleri projelerin rekabet gücünü
arttıracaktır.
Bölgesel Güvenlik Sorunları
GUUAM çerçevesinde ekonomik projelerin gerçekleşmesi için en önemli
konulardan biri de bölgesel güvenliğin sağlanmasıdır. Zira bölgesel güvenliği
sağlamadan bu projelerin uygulanması mümkün gözükmemektedir. BDT’nin Kişinyev
Zirve Toplantısında Azerbaycan, Gürcistan ve Moldova devlet başkanları bölgesel
sorunlarla ilgili olarak Rusya’nın izlediği politikayı ciddi bir şekilde
eleştirdiler. Sorunlu bölgelerde (Dağlık Karabağ, Abhazya, Güney Osetya,
Dnestryanı ve Kırım konusu) ekonomik, siyasi ve jeopolitik çıkarlarını korumaya
çalışan Rusya, bu bölgelerde siyasi-askeri varlığını devam ettirmeye
çalışmaktadır. Rusya’nın, Azerbaycan
topraklarının %20’sini işgal eden Ermenistan’ı, Gürcistan’ın toprak bütünlüğünü
tehdit eden Abhazya ve Güney Osetya’yı ve Moldova’nın Dnestryanı bölgesinde Rus
ayrılıkçı güçlerini desteklemesi, bu ülkelerin Rusya ile olan ekonomik ve
siyasi ilişkilerini ciddi şekilde etkilemiş ve BDT çerçevesinde bazı
anlaşmazlıklara neden olmuştur. GUUAM’ın kurulmasında en önemli nedenlerden
biri de Rusya’nın ekonomik ve siyasi baskılarına karşı ortak bir politika
belirlemek gereksiniminin ortaya çıkmasıdır. Zira dikkat edilirse GUUAM’a üye
bütün devletlerde benzer sorunlar (Azerbaycan’da Dağlık Karabağ, Gürcistan’da
Abhazya, Güney Osetya, Moldova’da Dnestryanı ve Ukrayna’da Kırım anlaşmazlığı
ve Karadeniz filosunun bölünmesi konusu) yaşanmakta ve BDT çerçevesinde Rusya
tarafından baskı uygulanmaktadır.[31]
Rusya’nın baskılarından kurtulmak için Azerbaycan, Gürcistan ve
Özbekistan BDT Ortak Güvenlik Anlaşmasına katılmak istemediler. Daha sonra ise
Rusya’nın Gürcistan’da bulunan askeri üslerinin çıkarılması konusu gündeme
taşındı. AGİT’in İstanbul Zirve Toplantısında bu konu üzerinde anlaşma
imzalanmasına rağmen, Rusya ekonomik nedenlerden dolayı kısa vadede bunu mümkün
olmayacağını bildirmiştir.[32]
Bölgesel sorunların halledilmesi için GUUAM ülkeleri ciddi işbirliği
arayışı içindedir. Bu nedenle Ocak 1999 yılında bir araya gelen Azerbaycan,
Gürcistan ve Moldova Savunma Bakanları barışın ve uluslararası güvenliğin
korunması için barış gücü taburunun kurulması hakkında anlaştılar.[33]
Ancak GUUAM’a üye ülkelerin bölgesel sorunların halledilmesi için yaptıkları
işbirliği yetersiz kalmıştır. Bunun en önemli nedenlerinden biri de Rusya’nın
sorunlu bölgelerde halen askeri-siyasi varlığının devam etmesidir.
Amerika’nın Bölgede Çıkarları
ve İzlediği Politika
GUUAM kurulduktan ve özellikle üye devletlerin New-York toplantısından
sonra ABD örgütün hedef ve programını siyasi açıdan desteklediğini ifade etse
de, ciddi mali ve teknik yardımlarda bulunmamıştır. ABD Hazar havzasında
bulunan enerji kaynaklarını sorunsuz bir şekilde dünya piyasalarına ulaştırmaya
ve bölgede güvenliğin sağlanmasına çalışmaktadır. Transkafkasya ulaştırma ve
boru hatlarının güvenliğinin sağlanmasının Amerika için stratejik önemi vardır.
Zira Rusya bu koridorun kontrolünü eline geçirirse bölgede ekonomik, siyasi ve
askeri bakımdan büyük üstünlüğe sahip olacaktır. Aynı zamanda ABD’nin bölgede
etkili bir siyasi ve ekonomik politika izlemesi onu enerji bakımından Orta
Doğu’ya olan bağımlılığını önemli ölçüde azaltacaktır.
GUUAM’a üye devletlerin Kafkasya, Karadeniz ve Orta Asya’da bulunmaları
ABD’nin bölge politikasını belirleyecek niteliktedir. Çünkü her şeyden önce bu
devletler Rusya’nın kontrolünden çıkarak, batı yanlısı ekonomik, siyasi ve
askeri politika izlemeyi hedeflemiştir. ABD, bu olanağı iyi bir şekilde
değerlendirebilirse Rusya’ya karşı bir adım daha ilerleme sağlayabilir. Ancak,
2000’li yılların başlarına kadar ABD’nin politikasını değerlendirdiğimiz zaman,
bu bölgede Rusya’yı siyasi ve askeri bakımdan rahatsız etmemeye önem verdiğini
söylemek mümkündür. Ekonomik açıdan ise daha ciddi bir politika izleyerek Hazar
havzası enerji kaynakları ve ulaştırma hatlarını kontrol ettiğini görmekteyiz. Nitekim
Azerbaycan’da bulunun 11 yabancı petrol şirketlerinden dördü Amerikan
şirketleridir. SHEVRON ve MOBİL OIL şirketleri ise Kazakistan’ın petrol şirketi
ile imzaladığı anlaşmada büyük paya sahiptir.[34]
Enerji kaynakları bakımından Azerbaycan ABD için ne kadar önemlidirse
jeostratejik bakımdan da Gürcistan o kadar önemlidir. Çünkü Gürcistan’ın
Karadeniz’e kıyısında bulunmaktadır ve Avrupa’ya çıkışı vardır. Gürcistan
bağımsızlık sonrası özellikle, Şevardnadze iktidara geldikten sonra ABD ve batı
yanlısı politika izlemiş, Avrupa ile ekonomik ve siyasi ilişkilerini
geliştirmeye çalışmış ve 30 Mayıs 1999 yılında NATO Parlamento Asamblesi’ne üye
olduktan sonra tam üyelik için çaba harcamıştır.[35]
ABD’de Rusya’nın tepkilerine neden olmayacak şekilde Gürcistan’ın deniz
filosunun kurulması ve sınır güvenliğinin korunması için mali yardım sağlamakta
ve Poti limanında altyapı çalışmalarına yardım etmektedir.[36]
11–12 Şubat 2003 tarihinde Kiyev’de ABD’nin GUUAM’a ticaret ulaştırma,
sınır ve gümrük kontrolü, terör ve organize suçlar konusunda yapacağı yardım
programı görüşüldü. Bu programda, GUUAM’a üye devletler ve ABD arasında terör
ve organize suçlarla ilgili bilgi paylaşımı, Azerbaycan-Gürcistan ve
Ukrayna-Moldova arasında sınır ve gümrük kontrol merkezlerine teknik yardım
yapılması öngörülmüştür.[37]
Ukrayna’nın Avrupa’da Rusya’dan sonra en geniş alana ve 50 milyonluk
nüfusa sahip olması itibarıyla da ABD için büyük öneme sahiptir. Çünkü Hazar
havzası ve Orta Asya’da enerji kaynaklarının dünya piyasalarına ulaştırılması
için Ukrayna küçümsenmeyecek kadar jeostratejik konumdadır.[38]
ABD’nin Karadeniz, Hazar havzası ve Orta Asya’da daha etkili bir politika
izlemesi için GUUAM’a üye devletlerle işbirliğine önem vermektedir.
Rusya’nın GUUAM’a Karşı
Ekonomik ve Siyasi Muhalefeti
GUUAM kurulduğu günden itibaren Rusya, BDT’ye üye olan devletlerin BDT
dışında örgütlenmesini kendisinin ekonomik, siyasi ve askeri çıkarlarını tehdit
ettiğini öne sürerek bu oluşuma karşı olduğunu ifade etti. Rusya basın-yayın
organları da GUUAM’ı eleştirerek, ekonomik ve siyasi geleceği olmayan bir örgüt
olduğu imajını oluşturmaya başladılar.[39]
Post-Sovyet mekânında kendi siyasi ve askeri varlığının devamını sağlamaya
çalışan Rusya, GUUAM’ın gelişmesine ve başka devletleri etki alanına almalarına
ve bu örgüte üye olmalarına engel olmaya çalışmaktadır. Özbekistan 2002 yılında
GUUAM’a üyeliğini ekonomik nedenlerle askıya aldığını ifade etse de, birçok
gözlemci Rusya’nın yaptığı baskılar sonucunda Özbekistan’ın bu kararı verdiğini
vurgulamıştır.[40]
Rusya GUUAM’ın güçlenmesi halinde Kafkasya, Orta Asya ve Karadeniz bölgesinde
başat durumunu daha fazla koruyamayacağına inanmaktadır. GUUAM’ın ileri sürdüğü
ekonomik ve askeri projeler uygulanırsa, Rusya’nın bölgedeki askeri, siyasi,
ekonomik varlığı ciddi bir şekilde sorgulanabilir. Ayrıca, Kazakistan,
Türkmenistan ve Hazar enerji kaynaklarını dünya piyasalarına taşıyan boru
hatlarının kontrolünü elinde bulunduran Rusya GUUAM’ın savunduğu Transavrasya
Avrupa-Kafkasya-Asya Ulaşım ve Sanayi Koridoru projesine karşı çıkmakta ve
alternatif projeler üretmektedir. Rusya’nın GUUAM coğrafyasında yaşanan etnik
sorunlara müdahale etmek yeteneğine sahip olması da kendisi için bir
avantajdır. Örneğin Rusya Abhazya ve Güney Osetya ayrılıkçı hareketi
destekleyerek Gürcistan’ı, Karabağ sorununda ise Ermenistan’ı destekleyerek
Azerbaycan’ı, Dnestryanı bölgede ise Rusları destekleyerek Moldova’yı BDT
üyeliğine zorlamıştır.[41]
Rusya GUUAM’ın siyasi, askeri ve ekonomik faaliyet alanını kısıtlamak
için Ermenistan ve İran ile işbirliğini geliştirmeye çalışmıştır. Rusya’nın
Ermenistan’da bulunan 20 bin kişilik askeri gücü bölge için büyük bir tehdit
oluşturmaktadır.[42] Bu
askeri birliklerin Azerbaycan topraklarının işgal edilmesinde Ermenistan’a,
Gürcistan’da bulunan Rus Barış Gücü’nün ise Abhaz ve Osetlere yardım
ettiklerini göz önünde bulundurursak Rusya’nın bölgedeki siyasi ve askeri
varlığını koruduğunu söylemek mümkündür.
GUUAM’ın Ekonomik Projeleri
ve Türkiye’nin Yaklaşımı
Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan ile siyasi, ekonomik ve askeri
ilişkilerini göz önüne alarak GUUAM’ın gelişmesini desteklemektedir. Bu her
şeyden önce Hazar havzasındaki enerji kaynaklarının dünya piyasalarına taşınmasında,
Azerbaycan ve Gürcistan’dan geçmesi planlanan petrol boru hattının Türkiye’nin
İskenderun limanına kadar gelmesini sağlayan Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru
hattının uygulanmaya konması ile ilgilidir. Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru
hattının inşaatına başlanmasına rağmen, hükümetin içinde yaşayan anlaşmazlıklar
bu projeyi tehlikeye sokmaktadır. Türk Dışişleri ve Savunma Bakanlığı tercihini
Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattından yana kullansalar da Rus lobisinin
etkisinde kalan Enerji Bakanlığı Mavi Akım projesine önem vermektedir. Enerji
Bakanlığı 2010 yılında Türkiye’nin doğalgaz ihtiyacının 50 milyar m2
olacağını bildirse de, bağımsız araştırmacılar bu rakamın doğru olmadığını
savunmaktadır.[43]
Türkiye, Azerbaycan ve Türkmenistan’dan doğalgaz alarak Rusya’ya olan enerji
bağımlılığının azaltılması imkânına sahip olsa da Enerji Bakanlığı bu proje ile
fazla ilgilenmemiştir.
Başta Ukrayna olmakla GUUAM’ın ileri sürdüğü Transavrasya
Avrupa-Kafkasya-Asya Ulaşım ve Sanayi Koridoru projesi çerçevesinde Hazar
enerji kaynakları Ukrayna üzerinden taşınmasını öngören projeler uygulanırsa
bu, Türkiye’nin bölgedeki ekonomik ve siyasi etkisini azaltabilir. Ancak
yukarıda da kaydettiğimiz gibi, bu projelerin uygulanması için hem mali
kaynakların yetersizliğini, hem Rusya’nın buna engel olma çabalarını dikkate
alırsak Türkiye açısından ciddi bir tehlike arz etmemektedir.
Türkiye’nin GUUAM’a üye devletlerle işbirliğini geliştirmesi bölgede
yaşanan Türkiye-Rusya ve Türkiye- İran rekabetinde Türkiye’ye bazı avantajlar
sağlayabilir. Bunun için GUUAM çerçevesinde geliştirilen ekonomik projeleri
desteklemeli ve kendisinin ekonomik ve siyasi çıkarlarını gözetlemek şartıyla
teknik ve mali yardımlarda bulunmalıdır.
Karadeniz ve Hazar havzasının güvenliğinin sağlanmasında da Türkiye
geniş faaliyet alanına sahiptir. Haziran 2000 yılında Karadeniz ülkelerinden
Türkiye, Ukrayna, Gürcistan, Romanya ve Rusya bir araya gelerek Karadeniz’de
askeri işbirliği hakkında anlaşma imzaladılar (BLACKSEAFOR). Anlaşma şartlarına
göre bu ülkeler Karadeniz’de arama-kurtarma ve insani yardım operasyonları
yapabilecektir.[44]
GUUAM’a üye devletlerin Kafkasya, Karadeniz ve Orta Asya coğrafyasında
bulunduğunu göz önüne alırsak, Türkiye’nin bu örgüt ile iyi ilişkiler içinde
bulunması bu bölgelerde kendisine büyük bir avantaj sağlayabilir. Ayrıca,
GUUAM’ın ulaştırma projelerinin uygulamaya konmasında Türkiye’nin deniz
taşımacılık şirketleri ve inşaat firmaları için de yeni iş fırsatları ortaya
çıkabilir. Türkiye’nin GUUAM çerçevesinde başarılı bir politika izlemesi
bölgede etkin olmaya çalışan diğer büyük devletlere karşı rekabet gücünü
arttıracaktır.
Sonuç
997 yılında kurulmuş GUUAM’ın faaliyet programlarına baktığımızda Orta
Asya, Hazar ve Karadeniz havzasında çok ciddi ekonomik projelerin ortaya konduğunu
görmekteyiz. Her ne kadar bu projelerin uygulanmasında birtakım siyasi ve mali
sorunlarla karşılaşsa da, bölge devletlerinin BDT dışında bir araya gelerek
ekonomik ve siyasi sorunlarını halletmek için bir çatı altında birleşmeleri
bile büyük bir gelişmedir. Bu örgüt, mali sorunlarını çözdüğü taktirde üye
devletlerin ekonomik, siyasi ve bölge güvenliği ile ilgili sorunlarını da büyük
bir ölçüde halletmeyi başarabilir. GUUAM bölgede hiçbir devlete veya örgüte
karşı olarak kurulmamıştır. Kurulmasındaki başlıca amaç BDT çerçevesinde başat
durumda bulunan Rusya’nın ekonomik ve siyasi baskılarına karşı koymak olmuştur.
GUUAM kesinlikle Rusya’nın ekonomik ve siyasi güvenliğini tehdit etmemektedir.
Sadece Rusya’nın bölgeye yönelik politikasında kendi çıkarlarını maksimum bir
düzeyde korumak için bir araya gelen devletlerin birliğidir. Rusya ise GUUAM’ın
faaliyetlerini değil, sadece varlığını bile kendisi için tehdit olarak
algılamakta ve faaliyetlerine engel olmaya çalışmaktadır. İki yüz yıldan fazla
bu bölgelerin kontrolünü elinde bulunduran Rusya, artık eski Sovyetler Birliği
coğrafyasında kendisinin üye olmadığı bir örgütün kurulması gerçeğini kabul
etmelidir.
GUUAM üye devletlerin ekonomik ve siyasi sorunların halledilmesini ve
bölge güvenliğinin sağlamasının yanı sıra Avrupa ile ekonomik ve siyasi
işbirliğini geliştirilmeye çalışmıştır. GUUAM, Rusya’ya karşı NATO ülkeleri ile
Rusya arasında tampon bir bölgenin oluşturulması için kurulmamıştır. XXI.
Yüzyılın ekonomik küreselleşme dalgası bu devletleri bir araya gelmeye
zorlamıştır. Bu nedenle GUUAM:
·
Siyasi danışma örgütü olarak
kurulmuş ve bölgesel güvenlik sorunlarının halledilmesine çalışmış,
·
BM, AGİT ve NATO ile işbirliğinin
geliştirilmesine önem vermiş,
·
Transavrasya Avrupa-Kafkasya-Asya
Ulaşım ve Sanayi Koridoru’nu geliştirmek istemiş, Hazar havzası enerji
kaynaklarının dünya piyasalarına ulaşımını sağlamak için çeşitli projeler
geliştirmiş,
·
Çok taraflı işbirliğine, terörizm
ve organize suçlara karşı ortak mücadele programı hazırlamış,
·
Askeri ve askeri-teknik alanda
işbirliği imkânlarını değerlendirmiş, bölgede yaşanan etnik çatışmaların
halledilmesi için barış gücü taburu kurmaya çalışmıştır.
Özbekistan üyeliğini askıya aldığını bildirdikten sonra bazı
analizlerde ve özellikle Rusya basınında yayımlanan makalelerde GUUAM’a üye devletlerarasında
ciddi siyasi ve ekonomik sorunlar yaşandığını ve bütünlüğünü koruyamayacağı
ifade edilse de, GUUAM faaliyetlerine devam etmektedir. GUUAM’ın uluslararası
bir örgüt niteliği taşıması ve Avrupa ile ekonomik, siyasi ilişkilerini
geliştirmesi için ABD ve Batı ülkelerinin desteğine ihtiyacı vardır.
[1] Üye devletlerin baş harflerinden GUAM adını alan bu örgüte 24 Nisan
1997 yılında Özbekistan’ın katılması ile ismi GUUAM olarak değişmiştir. Daha
sonra Özbekistan üyeliğini askıya aldığını bildirse de bundan sonra da örgütü
GUUAM olarak adlandıracağız.
[2] Azerbaycan Rusya’nın siyasi baskılarına karşı dayanamadı ve 1997’de
BDT’ye üye oldu.
[3] Osman Metin Öztürk, Rusya Federasyonu Askeri Doktrini,
ASAM Yayınları, Ankara 2001, Rusya-Ukrayna Araştırmaları Dizisi–2, s. 36.
[4] Kafkasya Ortak Pazarı ve Kafkasya Evi bölge devletlerinin anlaşmazlığı
nedeniyle proje olmaktan öteye geçemedi.
[5]
Boris Parahonskiy, ‘GUUAM: Put k Strategiçeskoy Stabilnosti Na Kavkaze’, Daha
geniş bilgi için bkz: http://www.ca-c.org/online/2000/journal_rus/cac6-2000/03.parah.shtml
[6] Daha geniş bilgi için bkz: DKB. Otnıne
Voenno-Politiçeskiy Soyuz, http://www.vesti.ru/files
.html?id=1124
[7]
Olga Solomonova, ‘Tamojennıy Soyuz: ‘Çetverka’ s Plyusom’, Daha geniş bilgi
için bkz:
http://eurasia.org.ru/archive/99/archives/february/34-31.html ve Aleksey Şuruboviç, ‘Tomojennıy Soyuz SNG i İnteresı Rossii’, Daha
geniş bilgi için bkz:
http://www.ptpu.ru/Issues/2_97/11_2_97.htm
[8] Daha geniş bilgi için bkz: www. guuam.org
[9] Parahonskiy, GUUAM: Put k Strategiçeskoy…,
[10] Boris Porohonskiy, ‘Formirovanie Modeli Regionalnogo
Sotrudniçestva v Sisteme GUUAM’, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.ca-c.org/online/2000/journal_rus/cac08_2000/10.parahonsk.shtml
[11] Porohonskiy, Formirovanie Modeli Regionalnogo…,
[12] Obyedinenie GUUAM, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.guuam.org.ua/cgi-bin/valmenu_guuam.sh?
0p02html
[13] Yaltinskaya Khartiya GUUAM, Daha geniş bilgi için
bkz:
http://www.guuam.org.ua/cgi-bin/valmenu_guuam.sh?0p030103.html
[14] Polojenie o Sovete Minstrov İnostrannıh Del
Gosudarstv GUUAM, Daha geniş bilgi için bkz:
http://www.guuam.org.ua/cgi-bin/valmenu_guuam.sh?0p030108.html
[15] Vremennoe Polojenie ob İnformaçionnom Ofise GUUAM
v Kieve, Daha geniş bilgi için bkz.
http://www.guuam.org.ua/cgi-bin/valmenu_guuam.sh?0p030104.html
[16] Daha geniş bilgi için bkz: http://www.guuam.org.ua/cgi-bin/valmenu_guuam.sh?0p030109.html,
[17] Reşenie Glav Gosudarstv-Uçastnikov GUUAM o Statuse
Nablyudateley v Deyatelnosti GUUAM, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.guuam.org.ua/cgi-bin/valmenu_guuam.sh?0p030105.html
[18] Daha geniş bilgi için bkz: Konvençiya
Gosudarst-Uçastnikov GUUAM o Vzaimnom Predostavlenii Pomoşi po Konsulskim
Voprosam, http://www.guuam.org.ua/cgi-bin/valmenu_guuam.sh?0p030112.html
[19] Daha geniş bilgi için bkz: Soglaşenie o Sozdanii
Zonı Svobodnoy Torgovli Mejdu Gosudartsvami-Uçastnikami GUUAM, http://www.guuam.org.ua/cgi-bin/valmenu_guuam.sh?0p030110.html
[20] Daha geniş bilgi için bkz: Vremennoe Polojenie ob
İnformaçionnom Ofise GUUAM v Kieve, http://www.guuam.org.ua/cgi-bin/valmenu_guuam.sh?0p030104.html
[21]Daha geniş bilgi için bkz: Soglaşenie o
Sotrudniçestve Mejdu Pravitelstvami Gosudarstv-Uçastnikov GUUAM v Sfere Borbı s
Terorizmom, Organizovannoy Prestupnostyu i Drugimi Opasnımi Vidami
Prestupleniy, http://www.guuam.org.ua/cgi-bin/valmenu_guuam.sh?0p030309.html
[22]Obedinenie GUUAM, Daha geniş bilgi için bkz: http://www.guuam.org.ua/cgi-bin/valmenu_guuam.sh?0p02html
[23] Krill Frolov ve Andrey Grozin, ‘GUUAM-Gruppa
Gosudarstv, Kotorıe Obedenilis s Çelyu Politiçeskogo Protivostoyaniya
Possiyskomu Vliyaniyu v Regione’, Daha geniş bilgi için bkz: http:/www.zatulin.ru/institute/sbornik/037/00.shtml
[24] Frolov ve Grozin, GUUAM-Gruppa Gosudarstv…,
http:/www.zatulin.ru/institute/sbornik/037/00.shtml
[25] Valeriy Gorovoy ve Natalya Omelnyaçuk, ‘GUUAM:
Problemı i Prespektivı’, Daha geniş bilgi için bkz:
http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-03/08.gorru.shtml
[26] Gorovoy, ve Omelnyaçuk, GUUAM: Problemı…,
[27] Daha geniş bilgi için bkz: Prezidentskiy Vestnik,
2001, No: 8, s. 15.
[28] Gorovoy, ve Omelnyaçuk, GUUAM: Problemı…,
[29] Gorovoy, ve Omelnyaçuk, GUUAM: Problemı…,
[30] Gorovoy, ve Omelnyaçuk, GUUAM: Problemı…,
[31] Porohonskiy, Formirovanie Modeli Regionalnogo…,
[32] Olga Len, ‘GUUAM: Ot Voennogo Soyuza k Zone Svobodnoy Torgovli’, Daha
geniş bilgi için bkz: http://www.kv.com.ua/index.php?article=5845&number_old=2674
[33] Porohonskiy, Formirovanie Modeli Regionalnogo…,
[34]
İrina Perepeliça, ‘GUUAM v Novom Geopolitiçeskom i Geoekonomiçeskom Okrujenii’,
Daha geniş bilgi için bkz: http://www.ca-c.org/online/2001/journal_rus/cac-05/18.perru.shtml
[35] İgor Muradyan, Politika SŞA i Problemı
Bezopasnosti Regiona Yujnogo Kavkaza,
Daha geniş bilgi için bkz:
http://news.artaskworld.com/igor_muradian/usa/1.1.html
[36] İvanov. N. ‘Smena Karaula na Rubejah Gruzii’, Nezavisimoe
Voennoe Obozrenie, 13 Ekim 1998, No:043.
[37] Daha geniş bilgi için bkz: Programa Razvitiya
GUUAM ot SŞA, http://dn.kiev.ua/events/world/guam_8_2.
html
[38] Perepeliça, GUUAM v Novom Geopolitiçeskom…,
[39] Daha geniş bilgi için bkz. Demoklov Meç Nad GUUAM, http://www.niss.gov.ua/cacds/
archgiveu/Ber/0311a.htm,
Len, ‘GUUAM: Ot Voennogo Soyuza k Zone Svobodnoy
Torgovli’, Daha geniş bilgi için bkz:http://www.kv.com.ua/index.php?article=5845&number_old=2674,
Valentin Bardak, ‘Vivat GUUAM’, Daha geniş bilgi
için bkz: http://www.mirror.kiev.ua/nn/show/313/28738/, Natalya
Kiosse, Uzbekistan Pokinul GUUAM’, Daha geniş bilgi için bkz. http://www.ko.md/cgi/article.pl?id=361
[40] Daha geniş bilgi için bkz: GUUAM-Plyus-Minus
Uzbekistan, http://www.uzland.uz/2002/june/15/06.html
[41]Viktor Korendoviç ve.b, ‘Ukraina-GUUAM-Turçiya:
Sostoyanie i Prespektivı Dalneyşego Razvitiya Otnoşeniy’, Daha geniş bilgi için
bkz: http://www.zerkalo-nedeli.com/nn/show/329/29492/
[42] Porohonskiy, Formirovanie Modeli Regionalnogo…,
[43] Perepeliça, GUUAM v Novom Geopolitiçeskom…,
[44] Perepeliça, GUUAM v Novom Geopolitiçeskom…,
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder